زینب رحیمی:انتشار فیلمی از «هما » مردم ایران را به وجد
آورد. بسیاری از ایرانیها مشاهده این پرنده باشکوه را اتفاقی
امیدبخش دانسته و آن را پیا م آور روزهای خوش و نیک برای
ایران م یدانند .هما یا کرکس ری شدار، پرنده زیبا و باشکوهی
است که اجتماعی و مهاجر نیست و در هم هجا دیده نم یشود.
شدیدا وابسته به کوهستان و ارتفاعات و رشت هکو ههای صخر های و
صع بالعبور است. برعکس دیگر کرک سها از گوشت لاشه تغذیه
نم یکند بلکه استخوان و مغز استخوان را ترجیح م یدهد. هفته
گذشته، محسن شکراللهی یکیا ز عکاسان حیات وحش، فیلمی
از پرنده هما یا کرکس ری شدار را در صفحه اینستاگرام خود منتشر
کرد که مورد توجه کاربران فضای مجازی قرار گرفت. بسیاری
سایه هما در ارتفاعات طالقان را نشانه روزهای خوش برای ایران
دانستند و آن را به فال نیک گرفتند. برخی به اشتباه تصور کردند
که هما یک پرنده مهاجر است و به طور اتفاقی سر از آسمان ایران
درآورده، اما بنا به گفته یک پرند هشناس، مشاهده پرنده هما یا مرغ
استخوا نخوار در ایران اتفاق عجیبی نیست. چون این گونه از
کرک سها در رشت هکو ههای البرز و زاگرس زندگی م یکنند و حتی
گاهی در آسمان شهر تهران هم قابل مشاهده است. برای آشنایی
بیشتر با هما بد نیست از مشخصات ظاهری او شروع کنیم. هما
پرنده بسیار زیبا و منحصرب هفردی است که به دلیل داشتن ریش
بلند در صورتش، نام کرکس ری شدار هم برای او انتخاب شده
است که اتفاقا این ریش ابهت زیادی هم به حیوان م یبخشد.
علیرضا هاشمی، پرند هشناس و عضو کارگروه تخصصی
کرک سها در اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت به «شرق »
م یگوید: «سینه و بدن هما، طیف رنگی گسترد های از نخودی
تا نارنجی پررنگ دارد. جال بتر آنکه این رنگ نارنجی منشأ
فیزیولوژیک ندارد بلکه ناشی از املاح آهن موجود در زیستگاه
پرنده است که پرها به آن آغشته شده است. پرهای روی تنه و
با لهای او به رنگ سیاه و تیره و مانند شنلی است که روی دوش
انداخته است. همچنین هما طول با لهای بسیار زیادی دارد. به
طوری که اگر با لهایش را باز کند، فاصله یک بال تا بال دیگرش
به طور متوسط به دو متر و 70 سانت یمتر م یرسد، یعنی بیش
از قد یک انسان بالغ. طبیعتا همه این ویژگ یها بر جذابیت هما
اضافه کرده و آن را به یک پرنده باشکوه تبدیل کرده است .»
عکاس هما چه م یگوید؟
شاید برایتان جالب باشد که بدانید فیلم دست به دست شده
از هما در ارتفاعات طالقان، توسط محسن شکراللهی عکاس
حیات وحش و دوست طبیع تگردش محمدرضا بابامحمدی بعد
از حدود سه ماه تلاش و برنام هریزی، ثبت و ضبط شده است.
این گروه دونفره اولین بار موقع کوهنوردی، پرواز هما را مشاهده
م یکنند و بعد از مطالعه درباره او تصمیم م یگیرند که از او عکاسی
کنند. محسن شکراللهی عکاس حیات وحش در گف توگو با
«شرق » م یگوید که «پروژه عکاسی از هما را از اواخر مهرماه امسال
) 1402( به همراه دوست طبیع تگردم کلید زدم و در نهایت اواخر
دی ماه توانستیم در محدوده بالاطالقان در ارتفاعات روستای
دیزانا ز این پرنده تصویر بگیریم .»
هما در کجای ایران سایه انداخته است؟
بنا به توضیحات علیرضا هاشمی پرند هشناس، هما یا کرک س
ری شدار در اروپا و آسیا گستردگی بسیاری دارد. رشت هکو ههای بلند
زاگرس، البرز و کو ههای هزارمسجد مه مترین زیستگا ه این پرنده
در ایران است و در این مناطق لان ههای فعال دارد. هما در ایران
از پراکنش مناسبی برخوردار است. گرچه عدد دقیقی از جمعیت
هما در ایران نداریم اما شواهد نشان م یدهد که آمار زادآوری این
گونه قابل توجه است .»
هما در آسمان تهران هم پرواز م یکند
این متخصص تنوع زیستی تأکید میکند که «در تهران هم
هما وجود دارد و معمولا بین کو ههای شمال تهران و کو ههای
خجیر و سرخ هحصار در رف توآمد است ». او م یگوید: «خود من
بیش از 10 بار در محدوده لواسان هما را در حال پرواز دید هام.
در پردیس، بومهن و توچال هم امکان مشاهده هما وجود دارد .»
ایران چند گونه کرکس دارد؟
نکته پراهمیت آن است که هما تنها کرکس موجود در ایران
نیست. بنا به گفته علیرضا هاشمی عضو کارگروه کرک سها در
اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، در ایران چهار کرکس رایج
و دو کرکس نادر وجود دارد. کرکس کوچک، دال یا کرکس
سیاه، دال یا کرکس معمولی و کرکس ری شبلند یا همان هما.
این چهار گونه، کرک سهایی هستند که از جمعیت بیشتری در
ایران برخوردارند. اما کرکس پش تسفید که یک گونه حمای تشده
جهانیا ست و کرکس هیمالیایی که جدیدا تعدادا نگش تشمار ی
از آنها در ایران مشاهده شده، کرک سهای نادر ما هستند. البته
کرکس پش تسفید در بیش از 50 سال گذشته در ایران مشاهده
نشده است .»
همای سعادت در دام دوربی نها افتاد
نیماتایمز شماره هفتاد و چهارم فروردین 1403 – آوریل 2024 15
گسزیانرماش
عاد تهای رفتاری هما
رفتارشناسی کرک سها و تفاوتشان با یکدیگر به ویژه هما
قابل توجه است. هاشمی در این باره با اشاره به اینکه همه
کرک سهای ایران مهاجر هستند برخلاف هما که پرنده مقیمی
به حساب م یآید، ای نطور توضیح م یدهد که «هما دارای قلمروی
بزرگی به وسعت د هها کیلومتر است و در ارتفاعات بلند زندگی
م یکند. کرک سهای دیگر معمولا از لاشه تغذیه م یکنند اما
هما از استخوان و مغز استخوان لاش هها استفاده م یکند ». این
پرند هشناس با بیان اینکه هما بیشتر ب هصورت تکی و یا نهایتا
جفت دیده م یشود و شدیدا وابسته به کوهستان و ارتفاعات و
رشت هکو ههای صخر های و صع بالعبور است، م یگوید: «معمولا
دیگر گون ههای کرکس را به صورت گروهی در کنار لاشه در
حال تغذیه م یبینیم اما هما چندان گروهی زندگی نم یکند و
پرنده اجتماعی نیست. او معمولا نهایتا با یک همای بزرگ یا با
جوج ههایش مشاهده م یشود ». از سوی دیگر هما برخلاف بقیه
کرک سها از گوشت لاشه تغذیه نم یکند، بلکه این پرنده استخوان
و مغز استخوان را که بسیار مقوی است، ترجیح م یدهد. هاشمی
درباره عادت غذایی هما بیان م یکند که «هما استخوا نهای
بزرگ لاشه را از بالای کوه به پایین پرتاب م یکند و بعد از شکستن
و خردشدن، شروع به خوردن آن م یکند. البته استخوا نهایی به
اندازه دو وجب را درجا م یبلعد. هما این استخوا نهای محکم و
سنگین را با اسید معده قو یاش هضم م یکند .»
جمعیت هما در ایران
تعداد هما در ایران سؤال مهمی است اما به دلیل نبود
سرشماری و دشواربودن مشاهده این پرنده، آمار دقیقی از
جمعیت آنها وجود ندارد. به گفته هاشمی عضو کارگروه کرک سها،
«همه کرک سها در کل دنیا هر یک به شکلی در معرض تهدید
هستند. همچنین از آنجا که کرک سها در رده بالای هرم غذایی
قرار دارند، از جمعیت کمی هم برخوردارند که اتفاقی طبیعی
است. تعداد هما نسبت به سه گونه رایج دیگر هم پایی نتر است.
سرشماریا ز کرک سها نداریم اما شواهد نشانگر این است که هما
در وضعیت خیلی بدی به سر نم یبرد ولی تضمینی هم نیست
که در همین شرایط ثابت بماند. مخصوصا که عامل تهدیدکننده
مهمی مثل انسان در کمین کرک سهاست ». هاشمی درباره
عوامل تهدیدکننده هماها در ایران توضیح م یدهد: «با اینکه
مسمومیت و بر قگرفتگی عوامل مهمی در تهدید جمعیت
کرک سها به شمار م یآید اما کوهنوردان و گردشگرانی که به لانه
کرک سها سرک م یکشند، فعالی تهای معدنی در اطراف لان هها،
جاد هسازی و راهسازی در مناطق کوهستانی در کاهش جمعیت
کرک سها از جمله هما م یتواند تأثیر داشته باشد .»
س گهای ب یصاحب و هما
ک مشدن لاشه هم عامل تهدید جمعیت
کرک سهاست. هاشمی، پرند هشناس، م یگوید
که «س گهای بدون صاحب یا ولگرد با نفوذ در
مناطق حساس و حفاظ تشده، لاشه وا ستخوان
حیوانات موجود در طبیعت را م یخورند. این
وضع باعث کاهش طعمه یا همان لاشه برای
کرک سها شده است. متأسفانه دول تها کاری
برای کنترل جمعیت آنها نم یکنند. دقت کنیم
که کرک سها لاش ههای آلوده به بیمار یهایی
چون هاری و سیا هزخم را به راحتی م یخورند و با
اسید معده خود، این بیمار یها راا ز بین م یبرند.
یعنی نه خودشان آسیبی م یبینند نه انتقال
م یدهند. اما اگر س گهای ولگرد لاشه آلوده به این بیمار یها را
بخورند ناقل آن بیماری م یشوند و به راحتی به دام و انسان منتقل
م یکنند ». در روزهای گذشته رنگ سرخ و حنایی هما در فضای
مجازی جلب توجه کرد. این موضوع هم ریشه در رفتارشناسی این
پرنده دارد. هما مثل بسیاری از پرند هها علاق همند به خا کبازی و
آ بتنی است. هاشمی با تأکید بر اینکه هما این عادت را دارد که
در خا کهای رسی یا چشم ههای معدنی غنی از آهن، به آرایش
پرها بپردازد یا آ بتنی کند، م یگوید: «آهن موجود در گ لهای
معدنی یا آب چشم هها باعث سر خشدن پرهای هما م یشود. البته
خا کبازی و خا کمالی در پرند هها رایج است، این کار پرند هها را
در برابر انگ لها هم مقاوم م یکند. گاهی هم پرند هها از این کار
برای رنگ یکردن بدنشان و خودنمایی استفاده م یکنند. در مورد
هما نیازمند بررس یهای بیشتری هستیم تا بدانیم علت دقیق این
کار چیست .»
ریشه تاریخی مفهوم همای سعادت
در ادبیات فارسی م یبینیم که بارها تعبیر و کلمه «هما » به کار
رفته است و در شعر و نثر و ضر بالمث لها جایگاه ویژ های دارد.
برجست هترین آن هم ترکیب «همای سعادت » است. هاشمی
درباره چرایی اهمیت هما در تاریخ ادبیات و ادیان توضیح
م یدهد که «در آیین زرتشتی این سنت وجود داشت که پیکر
انسا نها را بعد از مرگ در یک بلندی قرار م یدادند تا طعمه
کرک سها شود. در چنین شرایطی طبیعتا تعدادی کرکس دور
لاشه جمع م یشدند و شروع به خوردن آن م یکردند و عمده
گوشت اعضا خورده م یشد. در این زمان پرنده بزرگ و باابهتی سر
م یرسید و روی همان بلندی در کنار لاشه توقف م یکرد. پرنده
منحصرب هفردی که برخلاف بقیه کرک سها بر سر گوشت درگیر
نم یشد. بلکه مانند بزرگ جمع، در گوش های م یایستاد و بعد از
پایان رقابت کرک سها بر سر لاشه، بالای سر او حاضر م یشد و
استخوانی را با خود م یبرد. باور عمومی قدیم بر این بود که اگر
هما بر سر متوفی حضور یابد و استخوانی از او را ببرد، آن فرد
رستگار شده است. برای همین هم به این پرنده همای سعادت
م یگفتند. ضر بالمثل سایه هما بر سرش افتاد هم احتمالا از این
اعتقاد مذهبی ریشه گرفته است .»
اسطوره در خدمت حفظ محیط زیست
در روزهای گذشته برخی خوشحالی مردم ایران از مشاهده
پرنده هما را به باد انتقاد گرفتند. آنها معتقدند که باور به مفهوم
«همای سعادت » ترویج خراف هگرایی است. د رای نباره هاشمی با
تأکید بر اینکه م یتوان از طریق روشنگری از ادبیات به نفع طبیعت
و محیط زیست استفاده کرد، م یگوید: «همای سعادت در معنای
شانس و اقبال، پایداری و فناناپذیری و رستگاری و سعادتمندی
بارها در ادبیات فارسی استفاده شده است. حتی هما و سیمرغ
در بسیاری نوشتارها به جای یکدیگر به کار رفت هاند. ضمن اینکه
در دیگر تمد نها از جمله مصر باستان هم کرکس نقش و جایگاه
قابل توجهی دارد. درک اهمیت و جایگاه کرکس و هما در ادبیات
ما شاید باعث شناخت بیشتر و بهتر این گونه و تلاش برای حفظ
آن شود. این زیباست که در ادبیات فارسی، کرکس جایگاه
بلندمرتب های دارد. اتفاقا نشا ندهنده این است که گذشتگان هما
را رفتارشناسی کرده بودند و متوجه خاص و ویژه بودن این حیوان
شده و عادت تغدی های و زیستگاه آن را شناخته بودند. انسا نهای
قدیم آگاه بودند که هما، بلندای کو ههای سخت و صع بالعبور را
به عنوان قلمرو انتخاب کرده و آشیان هاش را در مرتف عترین نقاط
کوه م یسازد. به نظر من این یک فرصت است تا از ادبیات برای
معرفی بیشتر هما و اهمیت آن در طبیعت، برای جامعه صحبت
کنیم ». این پرند هشناس ای نطور ادامه م یدهد که «م یدانیم
کسی با سایه هما رستگار نم یشود اما دلیلی هم ندارد که تاریخ
ادبیات و ادیان را دور بریزیم و پس بزنیم. ریشه کرکس در ادبیات
را نم یتوان نادیده گرفت. درک م یکنم که گروهی این نگرانی را
دارند که اگر حیوانی با خرافه دارای ارزش شود ممکن است با
خرافه هم ارزشش را از دست بدهد. قطعا موافق زدودن خرافه
از حیات وحش هستم. حتما باید درباره امثال شو مبودن جغد و
شان سآوردن مهره مار خراف هزدایی کنیم اما در موارد نادر مثل هما
که پیشینه درخشانی درباره آن در ادبیات و آیی نها وجود دارد،
م یتوانیم با روشنگری درباره این پرنده و جایگاه آن در طبیعت و
محیط زیست برای حفاظت از آن قدم برداریم .»
در روزهای گذشته برخی با قراردادن عکس پرنده
هما و تصویری از سرستو نهای تخت جمشید
معروف به گریفون ادعا کردند این سرستون همان
هماست. اما بنا به توضیحات مطر حشده توسط
کارشناسان حوزه باستا نشناسی، سرستون تخت
جمشید هما نیست بلکه ترکیبی از چند حیوان
و انسان است که به نماد هواپیمایی ملی ایران
تبدیل شده است. پس نماد هواپیمایی ملی
ایران هم پرنده هما نیست، بلکه گریفون است و
خود اسم هما در این شرکت هم مخفف ترکیب
«هواپیمای ملی ایران » است